I skrzypce przestały grać

Rok 1942. Cygańska Rodzina Mirgów mieszka w okupowanej Warszawie. Dymitr Mirga wraz z żoną Walą i synem Romanem pracują jako muzycy w jednej z restauracji na Starym Mieście. Tam spotykają się z doktorem Mengele, miłośnikiem i znawcą cygańskiej muzyki. Nasilają się represje hitlerowskie wobec Cyganów. Zaniepokojony Dymitr jedzie do Brześcia, gdzie stacjonuje rodzinny tabor, ostrzec swoich bliskich przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Niemiecki pułkownik Kruger uspokaja jednak Cyganów, mówi, że nic im nie grozi, nakłania też, aby przenieśli się do getta, na miejsce zwolnione przez Żydów. Między Dymitrem a przywódcą rodu narasta konflikt wokół decyzji o przyszłość rodziny. Potęguje go odwzajemniona miłość Romana do Mirgi, dziewczyny obiecanej synowi przywódcy rodu. Wiadomość o wywiezieniu z getta podstępnie zgromadzonych tam Cyganów potwierdza rację Dymitra. Dostaje on przywództwo. Tabor rozpoczyna dramatyczną ucieczkę. Roman i Zoya pobierają się. Dymitrowi udaje się przeprowadzić swoją grupę - są już na Węgrzech. Nadzieję na spokojne życie niweczy wkroczenie Niemców. Zostają rozpoznani jako polscy Cyganie - Polska Roma - i odtransportowani do Oświęcimia. Dymitr ratuje w czasie podróży swoją córkę Marę wyrzucając dziecko z wagonu w pobliżu wiejskiej chaty na terenie Polski. Ciężka praca i choroby wyniszczają siły Cyganów. Umierają Zoya i ojciec Dymitra. W nocy z 31 lipca na 1 sierpnia, hitlerowcy mordują większość Cyganów zgromadzonych w Oświęcimiu. Ocalała niewielka grupa młodych, a wśród nich Roman i Koro, postanawia uciec. Zapamiętali dom pod lasem, do którego uciekła Mara, wyrzucona przez Dymitra z pociągu. Tam też, u wiejskiej kobiety, znajdują schronienie.