Zawód: reżyser, scenarzysta
Data urodzenia: 20 stycznia 1920
Data śmierci: 31 października 1993
Miejsce urodzenia: Rimini, Włochy
Znak zodiaku: Koziorożec

Dzieciństwo i młodość

Ojciec Felliniego był komiwojażerem, a matka – gospodynią domową. W wieku 12 lat Federico uciekł od rodziców i przyłączył się do wędrownego cyrku, jednak po miesiącu policja przyprowadziła go z powrotem do domu. Tęskniąc za przygodą i wielkim światem, młody Fellini nie wykazywał zainteresowania szkołą. Po jej ukończeniu (w 1938 roku) opuścił Rimini i udał się do Florencji. Zajmował się tam pisaniem opowiadań i rysowaniem karykatur do magazynu satyrycznego. Następnie przeniósł się do Rzymu, gdzie poznał Aldo Fabriziego – aktora rewiowego, dla którego napisał później serię humorystycznych monologów i skeczów radiowych. Występowała w nich młoda aktorka Giulietta Masina; wkrótce poznali się, a w 1942 wzięli ślub.

Osobowość artystyczna

Fellini, uzdolniony plastycznie, dysponował łatwością tworzenia ilustracji. Początkowo znany był jako rysownik, zaczął też pisać. Jednak kochał kino i pragnął tworzyć filmy. Szybko rozwijał swój warsztat artystyczny. W Rzymie zaprzyjaźnił się z mistrzem neorealizmu Roberto Rossellinim, który zaprosił go do współpracy nad scenariuszem, na podstawie którego powstał film Rzym, miasto otwarte. Wkrótce rozpoczęły się prace nad scenariuszem filmu Paisa – arcydzieła Rosseliniego. Federico nawiązał również współpracę z Alberto Lattuada, Pietro Germi oraz innymi filmowcami.

Doświadczenie neorealizmu jako metody pracy reżysera i jego postawy otwarcia na rzeczywistość społeczną było dla Felliniego ważne, on sam jednak jako artysta pragnął ten styl przekroczyć.

Fascynowała go sztuka kreacyjna i wizjonerska: barok, ekspresjonizm, surrealizm, w tym współczesny malarz nadrealista Balthus (o którym po latach napisał esej). Cenił psychologię głębi Junga i jego pochwałę sztuki wizyjnej jako metafizycznie prawdziwej. Bliska mu była, z baroku i romantyzmu wysnuta, idea syntezy sztuk. Wymagało to kształtowania od podstaw własnego języka artystycznego.

Każdy nowy film rozpoznawał jak integralną wizję. Jako reżyser unaoczniał ją najdokładniej. Dlatego często wykonywał dokładne szkice plastyczne scen lub postaci (Noce Cabirii, Satyricon, Amarcord, Casanova) albo wprost inspirował pracę scenografa. Mając (garstkę) ulubionych aktorów zawodowych (to głównie żona Giulietta Masina oraz przyjaciel Marcello Mastroianni) z chęcią zatrudniał amatorów, którzy wiernie wypełniali polecenia (w Satyriconie poza występującą w epizodzie słynną Lucią Bose grają wyłącznie ludzie "z ulicy", w tym rzymski restaurator jako Trymalchion i amerykańscy hipisi jako główni bohaterowie). Wiele czerpał z wieloletniej współpracy z kompozytorem Nino Rotą, ilustrującym muzycznie wszystkie dzieła Felliniego aż do swej śmierci. Na planie filmowym lubił improwizację, bardzo swobodnie traktując scenariusz. Fefe (jak nazywali go przyjaciele) miał hipnotyczną, bujną osobowość. Takiego Felliniego przedstawiają liczne publikowane wspomnienia oraz naukowe monografie jego twórczości. Jako artysta prawie od razu ujawnił dojrzałość.

Od wędrówki do widowiska

Po okresie pracy z największymi włoskimi reżyserami, Fellini postanowił reżyserować. Powstały Światła variete (1950), dzieło jeszcze niesamodzielne. Pierwszy autorski i w pełni samodzielny realizacyjnie film Felliniego to Biały szejk (1952), w którym można dostrzec już znamienne cechy stylu reżysera: realistyczne obrazy prowincji (choć tu chodzi o Rzym, co prawda też jego przedmieścia) i satyrę społeczną, ściśle połączoną z elementami fantazji. Jego bohaterka, młoda mężatka Vanda, jest tak samo urzeczona dwuznaczną mocą świata marzeń (tu: komiksu), jak po latach osamotniona w małżeństwie Giulietta (...od duchów, 1965) lub konsumenci telewizyjnego widowiska (Ginger i Fred, 1985). Film ten jest czarno-biały.

Kolejny jego film Wałkonie powstał w 1953 roku i zdobył wiele międzynarodowych nagród, m.in. na festiwalu w Wenecji. To dzieło pokazało, że Fellini osiągnął artystyczną dojrzałość.

Nakręcony rok później film La Strada jest jednym z największych i najbardziej poruszających filmów Felliniego. To właśnie on przyniósł reżyserowi pierwszego Oscara. La Strada, osobliwa przypowieść w klimacie realizmu magicznego o potrzebie miłości to, zanim wykształcił się ten gatunek kina, film drogi, który przez topos wędrówki ukazuje doświadczenia inicjacyjne. Obłąkana Gelsomina, wierna w miłości, doświadczy cierpienia, a brutalny Zampano juz po jej śmierci rozpozna (w finale filmu kamera skierowana w dół ukaże go szlochającego nocą na plaży) moc jej uczucia.

Niedoceniony przez filmoznawców Niebieski ptak z 1955 roku ukazuje dwa aspekty twórczości Felliniego: uszczypliwość i celność obserwacji życia ludzi samotnych oraz poszukiwanie głębszego znaczenia ludzkiej egzystencji. Jest to także widoczne w Nocach Cabirii (z 1957 roku), filmie nakręconym specjalnie dla Giulietty Masiny – żony artysty i stanowiącym jej popis aktorski. Ulubiony przez Felliniego nocny pejzaż miasta (pokaże go potem Rzym 1972) stanowi gorzkie tło dla historii rzymskiej prostytutki o gołębim sercu.

Przełom estetyczny w kierunku wielkiego, bogatego plastycznie widowiska nastąpił w 1960 roku wraz z filmem Słodkie życie. Dzieło to zostało określone przez krytyków mianem gorzkiej satyry na upadek europejskich wartości. Sam Fellini powiedział: "skończyła się faza filmów zbliżonych narracją do powieści, teraz filmy powinny upodobnić się do poezji. Staram się uwolnić moje prace od schematu: opowieść o początku, rozwinięciu i zakończeniu. Chcę, aby były one bardziej jak poemat, z metrum i kadencją"'. To pierwsze u Felliniego studium kryzysu kultury, jej dekadencji, budowane (choć film jest czarno-biały) jak epickie malowidło z gorączkową, "dziką" muzyką Nino Roty. Dziennikarze, "paparazzi" (jednego gra Marcello Mastroianni, po raz pierwszy u Felliniego), przybyła do Rzymu "gwiazda" filmowa (gra ją szwedzka miss piękności Anita Ekberg), zblazowana arystokracja, orgia w domku nad morzem – układają się w dynamiczny obraz duchowej pustki. Atakowane wówczas przez Kościół jako "zepsute obyczajowo" Słodkie życie wygląda po latach jak moralistyczny fresk.

Pierwszym filmem Felliniego, który oddalił się od narracji typu powieściowego, było Osiem i pół (1963), obraz nazwany tak dlatego, że powstał po siedmiu dziełach pełnometrażowych i jednej noweli (barwne Kuszenie doktora Antoniego). Arcydzieło przełomowe dla historii sztuki filmowej, wysmakowane i niemal malarskie plastycznie (choć taśma jeszcze czarno-biała), to, swobodnie komponowany esej o artyście, jego sile i niemocy, film o powstawaniu (nieudanym) filmu, utwór z ducha autotematyzmu. Reżyser Guido (w tej roli ulubiony aktor reżysera Marcello Mastroianni), jego żona i kochanka, ludzie w uzdrowisku, stary dostojnik Kościoła – stają się cząstką groteskowo i onirycznie ujętej wizji. Posmak snu mają też wspomnienia z lat dzieciństwa (ze słynnym, stałym potem u Felliniego, motywem olbrzymiej, fascynującej kobiety) i marzenia bohatera. Osiem i pół to studium tożsamości rozbitej i próby odnalezienia tajemnicy istnienia. W wielkiej scenie finałowej tańca do wtóru "cyrkowej" muzyki (Nino Roty) dokonuje się duchowa odnowa: magiczny powrót do ukojenia i szczęścia.

Mistrz iluzji i kreacji

Niezwykłym doświadczeniem artystycznym dla Felliniego stał się kolor. Nowela Kuszenie doktora Antoniego (z filmu zbiorowego Boccaccio '70), tragikomiczna historia pogrążonego w dewocji, ale i fantazjach erotycznych, starego kawalera – to pierwsze barwne dzieło Felliniego, traktowane przez niego jako próba warsztatowa, otwierająca na malarskie traktowanie kadru. Spełnienie dał pierwszy pełnometrażowy barwny film fabularny Giulietta od duchów (1965; w Polsce wyświetlany pod zdeformowanym tytułem). To najpierw wysmakowana wizja plastyczna: wielkie monochromatyczne plamy barwne (zwłaszcza intensywna, jasna czerwień), gra świateł, rozproszone odcienie barw, malarsko skomponowane kadry. Psychodeliczna muzyka Nino Roty nadaje całości wymiar snu (zresztą ważne też są koszmary bohaterki) i halucynacji. Na takim tle budowana jest historia zdradzanej przez męża Giulietty, uwikłanej w lęki i rojenia, niczym kapłanki "od duchów" (stąd tytuł filmu). Fellini nawiązywał tu stylistycznie do tradycji baroku i secesji, a stworzył jak kreator świat nadrealny, z ducha romantyzmu i surrealizmu.

Otwierał się nowy etap twórczości.

Brawurowo "rozbuchana", realizowana przeważnie w atelier (słynne miasteczko filmowe Cinecitta pod Rzymem), perfekcyjnie (osobiście przez szkice Felliniego) przygotowana plastycznie i (z wykorzystaniem przez Nino Rotę muzyki ludowej afrykańskiej i tybetańskiej) muzycznie adaptacja powieści Petroniusza Satyricon (1969) zmieniła ten realistyczny utwór w fantasmagoryczny obraz antycznego Rzymu: studium dekadencji, osnute wokół toposu wędrówki trójki (częściej dwójki) homoseksualnych bohaterów. Malarsko (i z filmowym efektem głębi ostrości) ujęte epizody (dom publiczny, uczta Trymalchiona) utrzymane są w klimacie stylistycznym baroku, ekspresjonizmu, turpizmu. Ten styl ponawia jak esej ujęty Rzym (1972), mikrohistoria Wiecznego Miasta z pozycji przybysza (młody bohater, jak niegdyś Fellini, przybywa tu z prowincji), ze świetnymi sekwencjami wojennymi i współczesnymi (apokaliptyczny obraz autostrady), zwłaszcza zaś z barokowo ujętą sceną fikcyjnego "pokazu mody kościelnej" (i z umacniającą wizyjny klimat muzyką Nino Roty). Nostalgiczny film Amarcord (co w rzymskim dialekcie znaczy 'Pamiętam', 1974) to, też eseistycznie ujęty, portret nadmorskiego miasteczka (przetworzone Rimini), zarazem studium pewnej mikrospołeczności w okresie rodzenia się faszyzmu włoskiego. To także film o dojrzewaniu: erotycznym, emocjonalnym, egzystencjalnym.

Pełnię mocy kreacyjnej odsłania Casanova (1976), "rozpasana" plastycznie (niemal w całości zrealizowana w atelier) i muzycznie (Nino Rota oddaje klimat czasu w swej hipnotycznej, "mechanicznie" ujętej muzyce, cytując też Wagnera) wizja kultury oświecenia, XVIII wieku jako formacji gasnącej, dekadenckiej, osnuta wokół wspomnień słynnego uwodziciela (w tej roli, celowo "zbrzydzony" charakteryzacją, Donald Sutherland). Arcydzieło Felliniego, wysnute stylistycznie z ducha baroku i ekspresjonizmu, staje się pokazem mocy twórczej reżysera, sztuki jako iluzji i kreacji (scena, kiedy kamera rejestruje fale na sztucznym morzu z plastiku), zarazem studium duchowej (często też zmysłowej) niemocy. Ostatnim powrotem do barokowej mocy kreacji stało się Miasto kobiet (1980), zarazem satyra na współczesny feminizm i oniryczne, jak ze snu, studium o wymarzonej "wiecznej kobiecości".

Obdarzony wyobraźnią malarza, stosujący stałe motywy plastyczne w filmach (np. ważny dla Satyriconu i Casanovy ogień jako, sięgający psychologii głębi Junga, znak duchowej metamorfozy), wrażliwy na fenomen twarzy (miał prywatne albumy z fotografiami ekscentrycznych twarzy, a tak wyglądających ludzi z chęcią angażował do filmów) Fellini był też uwrażliwiony muzycznie, czego prostym przejawem stała się przyjaźń i współpraca z Nino Rotą. Pomysłem, zmarłego wkrótce kompozytora, była Próba orkiestry (1979), ujęta jako metafora społeczeństwa (zespół orkiestrowy) i wodza (dyrygent), ale też najprościej jako film o sile muzyki. Także niedoceniony przez krytykę film A statek płynie (1983), historia (fikcyjna) rejsu tuż przed I wojna światową, którego celem jest rozsypanie nad morzem prochów słynnej śpiewaczki operowej – to dzieło o muzyce, przesycone nią wzniośle i groteskowo ( Schubert grany przez ekscentrycznych staruszków w kuchni, popisy śpiewacze w kotłowni statku, aria z Aidy Verdiego na pożegnanie zmarłej divy), również dzieło o sztuce, wskazujące (muzyka) i demaskujące (kamera cofająca się, by ukazać plan filmowy: makietę statku, plastikowe morze i samego Felliniego) sztukę jako kreację. Swoiste pożegnanie z iluzją kreacji to Ginger i Fred (1985, po raz ostatni Giulietta Masina, a przedostatni Marcello Mastroianni, który pojawi się jeszcze w Wywiadzie – na planie u Felliniego), groteskowy obraz kiczowatego widowiska telewizyjnego jako żałosnej namiastki kreacji (a zarazem ostra satyra na dzisiejsze społeczeństwo i kulturę). Ostatni film Felliniego Głos księżyca jest ciepłym podsumowaniem wszystkich wątków obecnych w jego poprzednich filmach.

Osobne miejsce w dorobku reżysera zajmują filmy dokumentalne: Klowni (obraz zawsze bliskiego Felliniemu świata cyrku) i Wywiad (swoisty autokomentarz do własnej twórczości), nawet tu jednak Fellini buduje fascynujące nastrojem widowisko. Tak w słynnej scenie z Wywiadu, kiedy postarzali Marcello Mastroianni i Anita Ekberg oglądają siebie samych sprzed lat – w kadrach Słodkiego życia.

Fellini zyskał wcześnie legendarną sławę, uznany za jednego z artystów przełomowych dla sztuki filmowej, zwłaszcza jako autor Osiem i pół. Cenili go inni reżyserzy, a Ingmar Bergman odwiedził go (wraz z aktorką Liv Ullmann) na planie Satyriconu, proponując wspólną realizację filmu o kobietach, do czego jednak nie doszło. Federico Fellini zmarł w roku otrzymania specjalnej nagrody Akademii Filmowej za całokształt twórczości. Niedługo po nim zmarła jego żona, Giulietta Masina. Oboje pochowano w Rimini.

Filmografia :

1989: Głos księżyca (La Voce della luna)
1987: Wywiad (Intervista)
1985: Ginger i Fred (Ginger e Fred)
1983: A statek płynie (E la nave va)
1980: Miasto kobiet (La citta delle donne)
1979: Próba orkiestry (Prova d'orchestra)
1976: Casanova (Casanova di Fellini)
1974: Amarcord
1972: Rzym (Fellini-Roma)
1970: Klowni (Clowns)
1969: Satyricon (Fellini-Satyricon)
1967: nowela Toby Dammit w filmowej składance trzech reżyserów: Trzy kroki w szaleństwo (Tre passi nei delirio) (całość wyświetlana w niektórych krajach pod tytułem Opowieści nadzwyczajne [Histoires extraordinaires]) - swobodna adaptacja opowiadania Edgara Allana Poe Nie zakładaj się z diabłem o swą głowę
1965: Giulietta od duchów (Giulietta degli spiriti)
1963: Osiem i pół (Otto e mezzo)
1962: nowela Kuszenie doktora Antoniego (La tentazioni dei dottor Antonio) w filmowej składance trzech reżyserów: Boccaccio '70 - pierwszy film barwny Felliniego
1960: Słodkie życie (La Dolce vita)
1958: Noce Cabirii (Le Notti di Cabiria)
1955: Niebieski ptak (Il Bidone)
1954: Na drodze (La Strada)
1953: Wałkonie (I Vitelloni)
1952: Biały szejk (Lo Sceicco blanco)
1950: Światła variete (Luci del varieta)